Ἡ Χαρίκλεια Δημακοπούλου γράφει γιά τό Ἡμερολόγιο τῆς Βασιλίσσης

Στόν τόπο μας τό παρελθόν σβήνει ἐπιλεκτικά καί κατά βούλησιν. Ἤ ἀντιθέτως συντηρεῖται ζωντανό καί «νωπό» πολύ πέρα τῶν ὁρίων τῆς λογικῆς. Ἔτσι, σήμερα πλέον στούς ἀνθρώπους πού ἔχουν γεννηθῆ μετά τό 1975 κάθε τί πού ἀναφέρεται στήν Βασιλεία ἐν Ἑλλάδι ἠχεῖ ἐξ ἴσου παράξενο ὅσο καί τά περί κατοίκων στόν πλανήτη Ἄρη! Τήν εἰσαγωγική αὐτή σκέψη δέν θά τήν ἐξέθετα, ἄν δέν εἶχα συνειδητοποιήσει αἰφνιδίως ὅτι αὐτά πού μοῦ φαίνονται κοινός τόπος παραμένουν μυστήρια γιά ἀνθρώπους νεωτέρους καί μή ἱστορικούς.

Προέκυψε ἡ σκέψις μου ἀπό τό ἐρώτημα προσώπου ἀγαπητοῦ, ἀλλά πολύ νεωτέρου, ὡς πρός τό τί διαβάζω αὐτόν τόν καιρό καί τοῦ ἀπήντησα ὅτι ἐντρυφῶ στό νεοεκδοθέν Ἡμερολόγιο τῆς Βασίλισσας Φρειδερίκης (ἐπιμέλεια Κώστας Σταματόπουλος, ἐκδ. Καπόν, 3 τόμοι, σελ. 1420, εὐρώ 169,60). Ἐξήγησα ἐπίσης ὅτι δέν πρόκειται γιά ἡμερολόγιο-αὐτοβιογραφία, ἀλλά γιά τόν καθημερινό ἡμεροδείκτη πού ἐχρησιμοποιεῖτο ἀπό τήν ἁρμοδία Κυρία τῶν Τιμῶν γιά νά καταγράφη τίς ὑποχρεώσεις τῆς ἀρχικῶς Πριγκηπίσσης Διαδόχου, ἐν συνεχεία Βασιλίσσης καί τελικῶς Βασιλίσσης Μητρός Φρειδερίκης ἀπό τό 1938 ὥς τό 1967, ὅταν ἡ Βασιλική Οἰκογένεια ἀνεχώρησε στό ἐξωτερικό. Καί εἰς ἀπάντησιν ἄκουσα τήν εἰλικρινέστατη ἐρώτηση «Τί σημαίνει Κυρία τῶν Τιμῶν;». Νά λοιπόν ὅτι ἕνας ὅρος, πού ἦταν καθημερινός κατά τίς δεκαετίες 1930-1960, σήμερα ἀποτελεῖ γρῖφο γιά τούς νεωτέρους, ἀκόμη καί ἄν αὐτοί δέν εἶναι ἄγευστοι Ἱστορίας.

Τό τεκμήριο

Τό βιβλίο ἀποτελεῖ ἐκδοτικό ἆθλο, καθώς συνιστᾶ στήν οὐσία δημοσίευση ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ, δηλαδή δέν περιλαμβάνει κείμενο πού νά μπορεῖ νά διαβασθῆ κατά συνέχειαν ὡς ἀφήγησις. Τά Ἡμερολόγια εὑρέθησαν στά Γενικά Ἀρχεῖα τοῦ Κράτους, ὅπου φυλάσσονται, κατά τήν διάρκεια τελείως ἄλλης ἐρεύνης τοῦ ἱστορικοῦ κ. Κώστα Σταματόπουλου. Ὅμως, σήμερα τό ὑλικό αὐτό ἔχει καταστῆ πλήρως προσιτό στόν ἐρευνητή καί ἔτσι ὅταν ὁ ἤδη ἐπιμελητής τῆς ἐκδόσεως ἐζήτησε νά τά ἰδῆ, τά ἔλαβε καί μέ πολλή συγκίνηση ἄρχισε νά τά φυλλομετρῆ. Πολύ γρήγορα ἀντελήφθη ὅτι ἤθελε νά τά ἐπεξεργασθῆ καί νά τά ἐκδώση καί προέβη στίς ἀναγκαῖες ἐνέργειες. Καί ἔτσι σήμερα, μόλις τρία χρόνια μετά τόν ἐντοπισμό τους, ἔχουμε στά χέρια μας ἕνα τρίτομο ἔργο σέ προσεκτική καί καλλιτεχνική ἔκδοση, ὅπως γνωρίζουν νά κάνουν ὁ Μωυσῆς καί ἡ Ραχήλ Καπόν, καί μία πηγή ἀνεκτίμητη γιά τούς ἱστορικούς καί τούς κοινωνιολόγους πού θά θελήσουν νά τό ἐξετάσουν καλοπίστως καί νά τό σεβασθοῦν. Καί λέγω «νά τό σεβασθοῦν» διότι μᾶς ἔχει τύχει στό παρελθόν νά διαπιστώσουμε κατ’ ἐπανάληψη ὅτι ὑπάρχουν καί ἐκεῖνοι πού προσεγγίζουν μία πηγή γιά νά διαστρέψουν καί νά ἀλλοιώσουν τήν πραγματικότητα πού αὐτή μᾶς περιγράφει. Ἡ ἑρμηνεία τῶν γραφομένων καί δημοσιευμένων πρέπει πάντοτε νά εἶναι σοβαρή καί μετρημένη, χωρίς πάθος, ἐκτός καί ἄν πρόκειται περί ἔργου πολιτικῆς πολεμικῆς. Ἀλλά τό νά μάχεται σήμερα στήν Ἑλλάδα κάποιος κατά τῆς βασιλείας ἠχεῖ περίπου ὡς σκιαμαχία!

Ἄς ἔλθωμε ὅμως στό περιεχόμενο. Ὁ κ. Σταματόπουλος, στόν α΄ τόμο τοῦ ἔργου προσφέρει μία ἐκτενῆ εἰσαγωγή (61 σελίδες σέ σχ. 4ο) πού ταυτοχρόνως εἶναι καί πολύ κατατοπιστική. Ὁ λοιπός ὄγκος τῶν 1.350 σελίδων περίπου καταλαμβάνεται ἀπό τήν δημοσίευση τῶν ἐγγραφῶν τῶν ἡμεροδεικτῶν-βιβλίων δραστηριοτήτων καί συναντήσεων τῆς Βασιλίσσης Φρειδερίκης, τόν ὑπομνηματισμό τους μέ χρήσιμες πληροφορίες κυρίως γιά ἀναφερόμενα πρόσωπα ἤ τόπους, πολύ λιγώτερο δέ γιά γεγονότα, ἀπό τήν δημοσίευση ἐγγράφων προερχομένων ἀπό τό Ἀρχεῖο τοῦ Βασιλικοῦ Ἀνακτόρου, κυρίως ἀπό τό προσωπικό Γραφεῖο τῆς Φρειδερίκης, τά ὁποῖα ἀποτελοῦν κυρίως γράμματα καί ἔγγραφα πρός καί ἀπό τήν Βασίλισσα, ἀλλά καί τά πρόχειρα κείμενα ἐπισήμων λόγων της ὅπως τά εἶχε συντάξει ἡ ἴδια μέ τίς διορθώσεις της καί τίς ἀλλαγές της. Ἐπίσης ἐν τέλει τοῦ α΄ τόμου περιλαμβάνεται φωτογραφικό παράρτημα πού περιλαμβάνει 100 σελίδες φωτογραφιῶν ἀπό τήν πορεία τῆς ζωῆς τῆς Φρειδερίκης στήν Ἑλλάδα μεταξύ 1937 καί 1967. Ὁ κ. Σταματόπουλος μᾶς ἔδωσε μία πρωτογενῆ πηγή πού θά ἀξιοποιηθῆ στό μέλλον ἀπό νεωτέρους ἱστορικούς. Καί τόν εὐγνωμονοῦμε.

Πῶς ἐγράφη

Οἱ ἐγγραφές τοῦ Ἡμερολογίου συνετάσσοντο κάθε βράδυ ἐπί 30 χρόνια ἀπό τήν Κυρία τῶν Τιμῶν πού εἶχε ὑπηρεσία κατά τήν κάθε ἑβδομάδα καί ἔπρεπε νά σημειώνη λεπτομερῶς τά γεγονότα τῆς ἡμέρας, τίς μετακινήσεις, τίς ἀκροάσεις, τίς ἐπισκέψεις σέ φορεῖς, τά ταξίδια καί τίς ἐπισκέψεις στό ἐξωτερικό. Οἰκογενειακά καί ἐπίσημα γεγονότα καταγράφονται μέ τόν αὐτόν τόνο. Τόν σημερινό ἀναγνώστη θά ξενίση ἴσως τό γεγονός ὅτι ὅταν ἡ ἁρμοδία Κυρία περιγράφει λεπτομερέστερα κάποιο συμβάν, τότε ἐπιλέγει νά χρησιμοποιήση κεφαλαῖο γράμμα γιά τίς κτητικές ἀντωνυμίες

.

Ἕνα παράδειγμα

Διαλέγω τυχαίως ἕνα παράδειγμα: «25 Σεπτεμβρίου 1950. Ὥραν 21.00. Αἱ Α.Α.Μ.Μ. οἱ Βασιλεῖς μετά τῆς Α.Β.Υ. τῆς Πριγκηπίσσης Ὄλγας (: τῆς Γιουγκοσλαβίας, κόρης τοῦ Βασιλόπαιδος Νικολάου τῆς Ἑλλάδος) ἐτίμησαν διά τῆς παρουσίας Των τόν Κον καί τήν Καν Ν. Βλάγκαλη εἰς δεῖπνον». Αὐτό μεταφράζεται γιά τόν σημερινό ἀναγνώστη ὅτι τό βασιλικό ζεῦγος μέ τήν πρώτη ἐξαδέλφη τοῦ Βασιλέως Παύλου ἐδείπνησαν στήν κατοικία μιᾶς ἀθηναϊκῆς οἰκογενείας, ὅπου εἶχαν προσκληθῆ. Εἶχαν πάει γιά βραδυνό φαγητό σέ φίλους, ἀκόμη ἁπλούστερα. Ἀλλά ἡ Κυρία τῶν Τιμῶν πού συνώδευσε ὑποχρεωτικῶς τήν Βασίλισσα, δέν μποροῦσε νά μή καταγράψη τό γεγονός μέ τόν δέοντα σεβασμό, ἀφοῦ τό κείμενο θά τό ἔβλεπε τήν ἄλλη ἡμέρα ἡ Βασίλισσα καί ἔπρεπε νά εἶναι ἀνάλογο. Ὁ σεβασμός ὅμως ἀπέρρεε ἀπό τό ὅλο πνεῦμα ἑνός τρόπου ζωῆς πού γιά πολλούς ἠχεῖ περίεργος, γιά περισσοτέρους δέ σήμερα πλέον σχεδόν ἀστεῖος, ἀφοῦ ἡ ἔννοια τοῦ πρωτοκόλλου, τῆς ἀποδόσεως τιμῶν καί κάθε ἐπισημότης θεωροῦνται λίγο γραφικά… Καί ὅμως αὐτός ὁ σεβασμός, οἱ ἀποστάσεις πού ἐτηροῦντο στόν χῶρο τῆς Αὐλῆς ἔδιναν στήν ζωή τῶν Ἀθηνῶν μία λεπτή γεύση εὐρωπαϊκῆς κομψότητος πού πολύ δύσκολα κατεκτήθη στά πρῶτα 150 περίπου ἔτη ἐλευθέρου βίου γιά νά ἐξαλειφθῆ τελείως στά ἑπόμενα 50 ἔτη μέχρι πλήρους ἐξαφανίσεως.

Ἡ προσωπικότης

Ἡ προσωπικότης πού ἀναδύεται ἀπό τίς ἐγγραφές εἶναι μία γυναίκα πού παρουσιάζει μεγάλο ἐνδιαφέρον. Κατά τά ἔτη ἀπό τό 1947, πού ἀνῆλθε στόν θρόνο ὁ σύζυγός της ὥς τήν ἀποχώρηση τοῦ Δεκεμβρίου 1967, μετά τό ἀντικίνημα τοῦ γυιοῦ της, ἐκεῖνο πού τήν χαρακτηρίζει εἶναι ἡ ἐξαιρετική καί ἐπιμελής ἐπιτέλεσις τῶν καθηκόντων πού τῆς εἶχαν ἐπιβληθῆ καί τά ὁποῖα πάντοτε ἀνῆκαν στίς βασίλισσες τῆς Ἑλλάδος. Ὁ κύριος ρόλος τῶν βασιλισσῶν ὅλων, Ἀμαλίας, Ὄλγας, Σοφίας, Φρειδερίκης καί Ἄννας Μαρίας ἦταν ἡ ἐνασχόλησις μέ τά κοινωνικά ἔργα, τήν εὐποιία. Δέν εἶναι ἁπλῶς ἡ προεδρία κάποιου φιλανθρωπικοῦ σωματείου. Εἶναι ἐνεργός ἀνάμιξις στήν καθημερινότητα τοῦ Ἑλληνικοῦ Λαοῦ, ὁ ὁποῖος προσπαθοῦσε νά συνέλθη ἀπό μακρό πόλεμο ἐναντίον ξένων καί ἐμφύλιο οὐσιαστικά καθ’ ὅλη τήν δεκαετία τοῦ 1940.

Ἡ Βασίλισσα Φρειδερίκη εὐθύς μετά τόν γάμο της τό 1938, ἕνα γεγονός πού μέ τήν λαμπρότητά του ἐφώτισε τήν μικρή ἀκόμη Ἀθήνα, ἀνέλαβε τά καθήκοντα τῆς Πρώτης Κυρίας τοῦ τόπου μας. Ὁ Βασιλεύς Γεώργιος Β΄ ἦταν διαζευγμένος ἀπό τόν Ἰούλιο τοῦ 1935. Ἔτσι ἡ νεαρή Πριγκήπισσα Διαδόχου Φρειδερίκη, καθώς προσπαθοῦσε νά μάθη ἑλληνικά, νά συνηθίση στήν νέα πατρίδα της καί νά προσαρμοσθῆ στόν οἰκογενειακό βίο, παραλλήλως ἀνέλαβε σταδιακά τά ἐπίσημα καθήκοντά της. Μαζί ἀπέκτησε καί τό πρῶτο της παιδί, τήν Πριγκήπισσα Σοφία, σήμερα βασιλομήτορα τῆς Ἱσπανίας.

Ἀφόρητο πρόγραμμα

Τό Ἡμερολόγιο μᾶς ἀποδεικνύει ὅτι τό πρόγραμμα τῆς νεαρῆς Πριγκήπισσας Φρειδερίκης ἦταν τόσο φορτωμένο ὅσο καί μιᾶς νεαρῆς πού σήμερα ἐργάζεται σέ μεγάλο οἰκονομικό ὀργανισμό ἤ κάποια ἐπιχείρηση. Συχνά τά ἐπίσημα καθήκοντα ἐπέβαλλαν τήν παρουσία σέ θεατρικές παραστάσεις, κινηματογραφικές προβολές, συναυλίες, χορούς καί δεξιώσεις, ἐπίσημα δεῖπνα καί ἄλλα ἀνάλογα. Ἔπρεπε νά πάη εἴτε εἶχε πονοκέφαλο εἴτε ἦταν καλά, εἴτε τήν ἐνδιέφερε ἡ παράστασις εἴτε ὄχι, εἴτε τῆς ἄρεσε ἡ μουσική εἴτε ὄχι, εἴτε ἐπί τέλους, ὅπως ὅλοι οἱ ἄνθρωποι, ἤθελε νά μείνη στό σπίτι της μέ τόν ἄνδρα της. Ἔπρεπε νά βγῆ,νά χαμογελάη καί νά φαίνεται ὅτι ἐνδιαφέρεται. Εἶναι ζήτημα ἄν ὑπάρχουν σήμερα πολλές νεαρές γυναῖκες ἡλικίας μεταξύ 20 καί 24 ἐτῶν, ὅπως ἦταν ἡ Φρειδερίκη μεταξύ τοῦ 1937 καί τοῦ 1940, πού θά ἐδέχοντο νά βρίσκονται σέ συνεχῆ ὑπηρεσία τόσες πολλές ὧρες κάθε ἡμέρα.

Ἡ ἔκρηξη τοῦ Πολέμου ἐδημιούργησε νέες ὑποχρεώσεις καί νέα καθήκοντα γιά τήν νεαρή Πριγκήπισσα, πού μόλις εἶχε ἀποκτήσει τό δεύτερο παιδί της, τόν ἐν συνεχεία Βασιλέα Κωνσταντῖνο. Σέ περίοδο πού κατά τούς σημερινούς ἀσφαλιστικούς ὀργανισμούς διεθνῶς παρέχεται στήν γυναίκα ἄδεια τοκετοῦ καί λοχείας 2 μηνῶν τουλάχιστον, πού αὐξάνεται συνειδητά σέ περίπου 6 μῆνες, ἡ Φρειδερίκη βρέθηκε νά ἀναλαμβάνη καθήκοντα ἀπό τόν Ἰούλιο τοῦ 1940. Λίγες ἡμέρες μετά τόν τορπιλλισμό τῆς «Ἕλλης» εἶδε ἀπό κοντά τό πρόσωπο τοῦ Πολέμου ἐπισκεπτομένη τραυματίες ἀπό τήν ἰταλική τορπίλλη. Μεταξύ 29 Ὀκτωβρίου καί 20 Νοεμβρίου δραστηριοποιήθηκε ἐνεργῶς στήν ἐφαρμογή τῶν προγραμμάτων μετακινήσεως τῶν ἀσθενῶν ἀπό τά νοσοκομεῖα τῆς Ἀθήνας γιά νά ἐλευθερωθοῦν τά νοσοκομεῖα γιά τίς πολεμικές ἀνάγκες. Ἀπό τίς συνεχεῖς καθημερινές περίπου ἐπισκέψεις της στά στρατιωτικά νοσοκομεῖα, ὁ σημερινός ἀναγνώστης συνειδητοποιεῖ πόσα κτίρια εἶχαν ἐπιταχθῆ γιά νοσηλευτικές ἀνάγκες: σχολεῖα, ξενοδοχεῖα κ.λπ.

Τό πρόγραμμά της κατέστη πολύ βαρύτερο ἀπό τήν ἡμέρα πού ἔγινε Βασίλισσα. Ἐκεῖ πλέον, δέν ἦταν μία ἤ δύο ἀλλά πολλές οἱ ἡμερήσιες ὑποχρεώσεις. Καί οἱ μετακινήσεις ἐπίσης συνεχεῖς καί κουραστικές, πολλῶ μᾶλλον πού τότε τά μέσα δέν εἶχαν τήν σημερινή ταχύτητα, ἡ Ἑλλάδα δέν διέθετε πολλούς καλούς δρόμους καί ἡ πρόσβασις σέ πολλές περιοχές τῆς χώρας ἐξακολουθοῦσε νά εἶναι εὐχερέστερη ἀπό θαλάσσης, ἀκριβῶς ὅπως καί στά Ὁμηρικά χρόνια.

Ἡ Κόνιτσα

Ἀπό τίς ἐγγραφές τοῦ βιβλίου προκύπτει μία ἄλλη ματιά στήν προσωπικότητα τῆς Φρειδερίκης. Ἡ σημερινή ἀντίληψις περί τοῦ προσώπου της εἶναι ἐκείνη πού ἐπέρασε ὡς «κοινός τόπος» στόν Τύπο. Ὅμως αὐτός ὁ κοινός τόπος εἶναι παράγωγο μιᾶς προπαγάνδας πού εὐνοήθηκε τότε ἀπό ὅλα τά κόμματα. Στόν ἑλληνικό λαό, γνωστόν γιά τήν κακή μνήμη του, δέν ἐτέθησαν ποτέ τά πράγματα ἀντικειμενικά. Προφανῶς, ἡ Βασίλισσα Φρειδερίκη δέν ὑπῆρξε ἀλάνθαστη, οὔτε ὅλες οἱ πράξεις της ἦταν ἐξαιρετικές. Ὅμως δέν εἶναι δυνατόν νά λησμονοῦμε τήν παρακινδυνευμένη μετάβασή της στήν Κόνιτσα στίς 7 Ἰανουαρίου 1948, τήν ἑπομένη πού ἡ πόλις εἶχε σωθῆ ἀπό τήν ἐπίθεση τῶν δυνάμεων τοῦ «Δημοκρατικοῦ Στρατοῦ». Ἔλαβε τήν ἀπόφαση παρά τίς συστάσεις τῶν στρατιωτικῶν ἁρμοδίων στήν περιοχή, ὅταν δέν ἦταν βέβαιο ὅτι δέν θά ἐξαπελύετο καί νέα κομμουνιστική ἐπίθεσις. Δέν εἶναι παράδοξο φυσικά, ὅτι γιά τήν πράξη της, νά μεταβῆ στήν πρώτη γραμμή χωρίς νά συλλογισθῆ τά τρία παιδιά της, ἐνῶ ὅλοι συνεβούλευαν τό ἀντίθετο, εἶχε ὡς συνέπεια νά τῆς ἀπονεμηθῆ ἀκολούθως τό Χρυσοῦν Ἀριστεῖον Ἀνδρείας. Καί ὅμως ἡ ἐγγραφή εἶναι τόσο λιτή ὥστε νά δίνη τήν ἐντύπωση πράξεως ρουτίνας!

Στό βιβλίο σημειώνεται ὅτι «Ὁ πατέρας τοῦ γράφοντος, ἔφεδρος ἀξιωματικός καί ὑπασπιστής τοῦ (: τραυματισμένου τότε ταξιάρχου καί ἀκολούθως ἀντιστρατήγου Κωνσταντίνου) Δόβα, ἦταν παρών στήν συνάντηση (μέ αὐτόν στό νοσοκομεῖο), τήν ὁποία διηγεῖτο μέ συγκίνηση. Βλέποντας τή βασίλισσα νά μπαίνει τό δωμάτιό του, ὁ τραυματισμένος ταξίαρχος ἀνασηκώθηκε μέ κόπο, μαλώνοντάς την γιά τήν ἀποκοτιά της νά ἔλθει, πρώτη ἐκείνη, στήν μέχρι πρό ὀλίγου ἀποκλεισμένη Κόνιτσα. «Ρισκάρετε τήν ζωή σας, Μεγαλειοτάτη», τῆς εἶπε. Καί ἡ Φρειδερίκη ἀπάντησε: πώς ἦταν βασίλισσα τῶν Ἑλλήνων καί πώς οἱ Ἕλληνες ἄξιζαν νά ριψοκινδυνεύσει τήν ζωή της γι’ αὐτούς!» Αὐτή ἡ ἀφήγησις διεσώθη ἀπό ἄνθρωπο πού δέν ἦταν ἰδιαιτέρως βασιλόφρων.